Makampani Hinkwawo Ya Swikweleti ya Moçambique

Eka malembe yo hetelela, Mozambhiki yi vonile ku kula lokukulu ka thekinoloji, ngopfu-ngopfu eka tiselefonu na mali ya ximobile. Ku kula loku ku pfule tinyangwa letintshwa eka timali, ngopfu-ngopfu eka vukweleti bya xidigitali kumbe ti-app ta mikoloto. Lava a va nga na nkongomelo eka tibangi ta ximanje se va nga kota ku kuma mikoloto hi ku olova hi tiselefonu ta vona. Kambe, ku nga khathariseki leswaku swi pfuna swinene, ku na swiphiqo na swipimelo leswi vaaki va faneleke ku swi tiva.

Xiyimo xa Makete wa Vukweleti Bya Xidigitali eMozambhiki

Ku vonaka ka ti-app ta mikoloto eMozambhiki ku hlohloteriwe hi swilo swo hlayanyana. Xa vunyingi hi ku tirhisiwa ka tiselefonu leti tlhariheke (smartphone) leti fikaka eka 55% wa vanhu lavakulu, ku suka eka 40% hi 2022. Ku engetela kwalaho, nhlayo ya ti-akhawuntu ta mali ya ximobile yi fikile eka 7.2 wa timiliyoni, leswi vulaka 42% wa vaaki. Sweswi, makete wa vukweleti bya xidigitali wu humesa kwalomu ka 1 biliyoni wa Timetical hi n'hweti, hi xikweleti xa xikarhi xa 7,500 wa Timetical.

Hambi leswi vukweleti bya ximanje byi fikaka eka vanhu va le hansi ka 15%, vukweleti bya ximobile byi cincile xiyimo lexi. Ku na ti-app ta mikoloto ta kwalomu ka 20 leti tirhaka eMozambhiki, leti nyikaka mikoloto yo suka eka 1,000 ku ya eka 100,000 wa Timetical. Kambe, ku na ku hambana lokukulu eka tinhlayo ta ntswalo (APR - Annual Percentage Rate), leti nga sukaka eka 13% ku ya eka 200% hi lembe. Ku hambana loku ku titshege hi mutirhisi, matimu ya yena ya ku hakela na mukumaki wa vukweleti.

Milawu na Nsirhelelo wa Vaxavi

Banginkulu ya Mozambhiki (Banco de Moçambique - BoM) yi tekile magoza yo lawula makete lowu. Ku na Milawu ya Tibangi 15/99 na Xiboho 49/2017 leswi lawulaka tikhamphani ta microfinance na ta thekinoloji ya timali (fintech). BoM yi tlhele yi sungula "regulatory sandbox" hi 2018, ku pfumelela tikhamphani letintshwa ku kambisisa mintirho ya tsona ehansi ka nkongomelo. Xiboho lexintshwa, Participatory Finance Regulation (Decree No. XX/2025), xi fambisa timali ta Xislamu leti nga riki na ntswalo. Ndzawulelo wa Timali wa Rixaka (NFIS 2025-2031) wu tiyisisa ku pfumeleriwa ka thekinoloji, timali ta rihlaza na nsirhelelo wa vaxavi hi ku hlakulela milawu yo tiya ya ku tiva mutirhisi (KYC) na ku kombisa kahle mintirho ya timali.

Tikhamphani Letikulu ta Ti-App ta Mikoloto eMozambhiki

Laha hi ta vona tikhamphani tin'wana letikulu leti tirhaka eka makete wa vukweleti bya xidigitali eMozambhiki, ku fana na Smart IZIBanco, My M-Pesa na e-Mola:

• Millennium bim Smart IZIBanco (SmartIZI): Yi fambisiwa hi Banco Comercial Português SA. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 500 ku ya eka MT 20,000 hi USSD (*181#) kumbe app. Tinhlayo ta ntswalo ti suka eka 13% ku ya eka 50% hi lembe, na komisini ya 5%. Ku nga na ku tshemba lokukulu eka vito ra khamphani leyi, kambe mikoloto ya yona yi na xipimelo xa le hansi.
• My M-Pesa (Vodacom VM S.A.): I khamphani ya le Mozambhiki. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 100 ku ya eka MT 5,000 hi USSD (*150#). Tinhlayo ta ntswalo ti suka eka 25% ku ya eka 100% hi lembe, swi titshege hi khombo. Ku na mali ya mintirho ya 3% na xifumo xa 1% hi siku loko u hlwela ku hakela. Yi na ndzawulo leyi anameke, kambe tinhlayo ta ntswalo ti le henhla eka vatirhisi lavantshwa.
• e-Mola (Movitel SA): Nakona i khamphani ya le Mozambhiki. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 200 ku ya eka MT 2,000 hi USSD (*898#) kumbe app. Yi na milawu yo tsala mahala na mali ya ximanje leyi nga riki na ntswalo. Ku na switirhisiwa swa yona swa USSD na app swi olovile.
• MzCash: Khamphani ya le Mozambhiki. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 1,000 ku ya eka MT 100,000. Yi lava ID na mobile wallet. Yi na mikoloto ya le henhla, kambe tinhlayo ta ntswalo ti nga hlamuseriwanga kahle.
• MolaFacil: Khamphani ya le Mozambhiki leyi fambisiwaka hi TGB Microcredito E.I. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 1,000 ku ya eka MT 50,000. Tinhlayo ta ntswalo ti suka eka 13% ku ya eka 65% hi lembe, na komisini ya 2% ku ya eka 6% (ku katsa IVA). Nkarhi wa ku hakela wu suka eka masiku ya 61 ku ya eka 180. Yi na tinhlayo ta ntswalo leti faneleke.
• FlexMoney: Yi tsariwe eUK/Mozambhiki. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 500 ku ya eka MT 10,000. Tinhlayo ta ntswalo ti suka eka 30% ku ya eka 120% hi lembe (ti nga hlamuseriwanga kahle).
• IZI Micro-credit (Millennium BIM): I ndzawulo ya Millennium BIM. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 2,000 ku ya eka MT 30,000. Tinhlayo ta ntswalo ti suka eka 18% ku ya eka 40% hi lembe, ti le hansi naswona ti vonaka kahle.
• Moza Mobile (MozaBanco): I khamphani ya le Mozambhiki, ndzawulo ya MozaBanco. Yi nyika mikoloto yo suka eka MT 1,000 ku ya eka MT 25,000. Tinhlayo ta ntswalo ti suka eka 20% ku ya eka 60% hi lembe (ti nga hlamuseriwanga kahle).

Ku Hlanganisiwa ka Thekinoloji na Mali ya Ximobile

Ku hlanganisiwa ka thekinoloji ya ximobile, ngopfu-ngopfu mali ya ximobile, ku pfune swinene makete lowu. Vo tala va vanhu va Mozambhiki va tirhisa tiselefonu ku endla mintirho ya vona ya siku na siku, ku katsa na ku rhumela mali, ku hakela swikweleti na ku hlayisa mali. Sweswi, ti-app ta mikoloto ti tirhisa vuswikoti lebyi ku nyika mikoloto hi ku olova na hi ku hatlisa. Ku tirhisiwa ka USSD ku pfumelela na lava va nga riki na tiselefonu leti tlhariheke (smartphones) ku kuma mikoloto.

Mikhuva ya Makete na Vumundzuku

Makete wa vukweleti bya xidigitali eMozambhiki wu langutane na vumundzuku byo hlamarisa. Ku na mikhuva yo hlayanyana leyi vonakaka:

• Ku Engeteleka ka Thekinoloji: Ku engeteleka ka vanhu lava tirhisaka tiselefonu leti tlhariheke na intanete swi ta hlohlotela ku kula ka ti-app ta mikoloto.
• Ku Tiya ka Milawu: Banginkulu ya Mozambhiki yi ta ya mahlweni yi tiyisa milawu yo sirhelela vaxavi na ku tiyisisa leswaku tikhamphani ta tirha hi ku fanelekela.
• Ku Humelela ka Mali ya Participatory: Ku vonaka ka Participatory Finance Regulation swi ta pfumelela ku kula ka timali ta Xislamu leti nga riki na ntswalo, leti nga ha nyikaka tinyangwa letintshwa ta vukweleti.
• Ku Kongomisa eka Vumaki: Mikoloto ya timicro-enterprise na ya varimi yi ta va ya nkoka, ku pfuna ku kula ka ikhonomi ya le hansi.
• Ku Tiyisisa ka KYC na Data: Ku hlengeleta ka vuxokoxoko bya mutirhisi na ku tirhisa data ya thekinoloji (alternative data) swi ta pfuna ku kambisisa khombo ra vukweleti hi vutlhari.

Ku kula loku ku ta tisa ntsako eka vaaki, ngopfu-ngopfu eka vanhu lavantsongo na vamanana lava hlayisaka mindyangu. Kambe, ku fanele ku va na vutlhari na nkongomelo eka ndlela leyi vukweleti lebyi byi tirhisiwaka ha yona.

Vutsundzuxi bya Nkoka eka Vaxavi va Vukweleti Bya Xidigitali

Hambi leswi ti-app ta mikoloto ti nga pfuna, ti na swiphiqo. Swi tele ku twa hi tinhlayo ta ntswalo leti tlakukeke, mali leyi fihliweke na swiphiqo swa nsirhelelo wa vuxokoxoko bya mutirhisi. Laha hi ku nyika vutsundzuxi bya nkoka ku ku pfuna ku endla swiboho swa vutlhari:

• Kambisisa Tinhlayo ta Ntswalo na Mali: Ringanisa tinhlayo ta ntswalo (APR) na mali hinkwayo leyi lavaka ku yi hakela eka ti-app to hlayanyana. Tiva leswaku i mali muni leyi u faneleke ku yi hakela hinkwayo.
• Hlaya Milawu ya Vukweleti Hi Vunyingi: Khuvula nkarhi wa ku hlaya milawu na swipimelo hinkwaswo swa xikweleti. Tiva nkarhi wa ku hakela, mali ya xifumo na milawu yin'wana.
• Tirhisa Tikhamphani Leti Tsariweke Ntsena: Nyika vukweleti eka tikhamphani leti tsariweke hi Banginkulu ya Mozambhiki (Banco de Moçambique). Sweswo swi ku sirhelela eka tikhamphani leti nga riki na milawu.
• Kuma Xikweleti Lexi U Nga Kota Ku Xi Hakela Ntsena: Kolota mali leyi u tivaka leswaku u nga yi hakela hi nkarhi lowu vekiweke. Ku hakela hi ku hatlisa swi hunguta mali ya ntswalo.
• Sirhelela Vuxokoxoko Bya Wena: Papalata ti-app leti kombelaka vuxokoxoko bya wena byo tala kumbe leti nga riki na swipimelo swa nsirhelelo wa data.

Hi ku landzela vutsundzuxi lebyi, u nga tirhisa mintirho ya vukweleti bya xidigitali hi vutlhari na ku ti sirhelela eka swiphiqo leswi nga ha humelelaka.